Ένα παλιό αντίδοτο στην ασχήμια των καιρών μας..

 Ξέχασες κείνο το σκοπό, που λέγανε οι Χιλιάνοι

Άγιε Νικόλα φύλαγε, κι Άγια Θαλασσινή

Τυφλό κορίτσι σ’ οδηγάει, παιδί του Μοντιλιάνι

Που τ’ αγαπούσε ο δόκιμος κι οι δυο μαρμαρινοί...

Κυρίες και κύριοι, ο Αμεντέο Μοντιλιάνι: Ένας γνήσιος, πάσχων καλλιτέχνης, ένας άνθρωπος με όραμα και με όλη τη διάθεση και τη δύναμη να προσφέρει χωρίς κανένα δισταγμό την ύπαρξή του, θυσία στο βωμό αυτού του οράματος και της αποδοχής και της πρόσληψής του από την ανθρωπότητα.

Τα βιογραφικά του στοιχεία είναι γνωστά, όλη η ζωή του μπορεί να συνοψισθεί στην ημέρα της κηδείας του, όπου πριν να ταφεί το φέρετρο με τη σορό του, το πλήθος έσκιζε και μοίραζε τα ιμάτιά του, που ήταν οι πίνακες και τα σχέδια που είχε φιλοτεχνήσει μερικές φορές σε καφενεία με αντάλλαγμα όσο αλκόολ μπορούσε να πιει. 

Εκείνη την ημέρα, όταν το κερί του που καιγόταν και από τις δύο μεριές έφτασε σε αυτό το αναμενόμενο όσο και τραγικό τέλος, ένα τέλος που επισφραγίστηκε με τον πλέον τραγικό θάνατο και της Ζαν Εμπιτέρν, της τελευταίας μούσας του, που έπεσε από ένα παράθυρο έγκυος εννέα μηνών στο δεύτερο παιδί τους, ο Πικάσο είπε χαρακτηριστικά, όσο και άστοχα κατά τη γνώμη μου, ότι «Τώρα ο Μοντιλιάνι παίρνει την εκδίκησή του από την κοινωνία». 
Το σχόλιο ήταν άστοχο, γιατί φυσικά καμιά εκδίκηση δεν πάρθηκε, ούτε και υπήρχε τέτοιο ζήτημα. Ο μεγάλος καλλιτέχνης, όπως και άλλοι πριν και μετά από αυτόν, ο Ρεμπώ, ο Λωτρέκ, η Amy Weinhouse, η Whitney Hewston πρόσφατα και άλλοι, έζησε και πέθανε αποδεχόμενος πλήρως το ρόλο του στην κοινωνία, μια κοινωνία που μερικές χιλιάδες χρόνια πριν θυσίαζε τελετουργικά τους βασιλιάδες – θεούς της, υποκλινόμενη στη μαγική δύναμή τους και στην μυστηριώδη ανάγκη που τροφοδοτεί τη λειτουργία της τέχνης στους αιώνες της ύπαρξής της. Αυτό το ρόλο, μετά από τις χιλιάδες χρόνια που μεσολάβησαν και που στρογγύλεψαν τις γωνίες του κοινωνικού γίγνεσθαι, κλήθηκαν να αναλάβουν οι καλλιτέχνες. Ο Μοντιλιάνι ήταν ένας από αυτούς που σήκωσαν αγόγγυστα αυτό το σταυρό και που αποδεχόμενος το προδιαγεγραμμένο τέλος του, απελευθέρωσε όλη τη δημιουργική του  δύναμη σε μια ζωή σαν πυροτέχνημα. Όπως έγραψε χαρακτηριστικά και η Edna Millay to 1920,

My candle burns at both ends

It will not last the night;

But ah, my foes, and oh, my friends -

It gives a lovely light.

Στο καλλιτεχνικό μέρος, προσωπικά έχω αδυναμία στα μάτια των γυναικών του, που δεν κοιτάζουν πουθενά, συνεπή με το καλλιτεχνικό όραμα του ζωγράφου, που η μεγαλύτερη αγωνία του ήταν να εξερευνήσει το υποσυνείδητο. Τα μάτια αυτά φαίνονται όχι να είναι στραμμένα προς τα μέσα, αλλά σαν να κείτονται εκεί, στις κόχες τους, άχρηστα, αταίριαστα, καθώς αυτό που αξίζει να δει κανείς δεν μπορεί να συλληφθεί με όρους οπτικής. Ο Καβαδίας το έθεσε πιο σωστά και βέβαια πιο ποιητικά από όλους, όπως αναφέρεται και στην αρχή.

Ο Μοντιλιάνι ήθελε να είναι γλύπτης, βαθιά επηρεασμένος από τον Μπρανκούζε, που θεωρούσε ίνδαλμά του. Θεωρώντας ότι απέτυχε να τιθασεύσει την τρίτη διάσταση στο έργο του, κατέστρεψε ο ίδιος τα περισσότερα από τα γλυπτά του έργα. Στη συνέχεια, προσπάθησε να αποδώσει ζωγραφίζοντας αυτό που δεν κατάφερε με τη γλυπτική. Ίσως η απόκοσμη ποιότητα των έργων του να έχει να κάνει με αυτό το γεγονός. Ίσως η τρίτη διάσταση που λείπει από τον καμβά, να βρίσκεται στην ψυχή των πορτρέτων του και στη βαθύτερη πραγματικότητα του κόσμου που έπλασε ο ίδιος. Όπως και να έχει, η δύναμη των εικόνων του είναι συγκλονιστική, ακόμα και για κάποιον χωρίς καμιά καλλιτεχνική παιδεία.

Ο Μοντιλιάνι, παρά την τεράστια μετά θάνατον αναγνώριση του έργου του, δεν δημιούργησε «σχολή». Δεν υπήρξαν μιμητές του, ούτε επίγονοι με φανερές επιρροές που να έμειναν στην ιστορία της τέχνης. Αυτό για μένα είναι δείγμα της μεγαλοσύνης του έργου του και του ανεπανάληπτου που χαρακτηρίζει κάθε πραγματικά μεγάλο έργο.

Ο Μοντιλιάνι έζησε και πέθανε σε τραγικές συνθήκες. Η περίπτωσή του όμως είναι από αυτές που μας δείχνουν πραγματικά τα όριά μας. Ευτυχώς η δυστυχώς η τραγωδία είναι σχεδόν πάντοτε συνυφασμένη με την αναζήτηση αυτή των ορίων, από τα βρεφικά μας χρόνια μέχρι το θάνατό μας, κυριολεκτικά, αλλά και μεταφορικά και γι αυτό ίσως χρειαζόμαστε τόσο πολύ τους καλλιτέχνες.

 Για να γλιτώνουμε όλοι εμείς οι άλλοι από αυτή τη μοίρα.